نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

چکیده

نفس در فلسفه‌ی ارسطویی به عنوان قوه‌ی مدرِک شناخته شده و از آنجا که ادراک نوعی استحاله به شمار می‌رود، مسأله‌ی تبیین تغییرِ نفس از جایگاهی خاص برخوردار است. ارسطو خود در فصل پنجم کتاب دوم درباره‌ی نفس از نوعی استحاله در نفس سخن می‌گوید که مستلزم تغییر در ذات مدرِک و در نتیجه متمایز از استحاله‌ی کیفی طبیعیات (استحاله‌ای که در آن دو امر متضاد جایگزین یکدیگر می‌شوند) است. این تعبیر مستلزم استکمال ذات نفس در فرآیند ادراک بدون پذیرش ماهیتی خاص، و در نتیجه قابل انطباق بر مفهوم مناقشه‌برانگیز اتحاد عاقل و معقول است. این نوشتار بر مبنای همین انطباق، نخست به شرح انفعال خاص نفس نزد ارسطو و سپس توضیح عدم امکان تبیین آن نزد ابن‌سینا و در نهایت چگونگی امکان تبیین آن نزد ملاصدرا می‌پردازد. به این منظور نخست ویژگی‌های انفعال خاص نفس نزد ارسطو و تمایز آن از استحاله‌های متعارف با کنار هم نهادن فقرات پراکنده‌ی ارسطو بیان می‌شود؛ سپس با تدقیق در استدلال‌های ابن‌سینا در رد اتحاد عاقل و معقول، مفروضات خاص سینوی، که به امتناع تبیین این استحاله نزد او می‌انجامد، توضیح داده می‌شود. بخش آخر این مقاله به شرح مفروضات صدرایی در امکان تبیین این استحاله اختصاص دارد؛ به گونه‌ای که در نهایت روشن می‌شود می‌توان ابن‌سینا و ملاصدرا را دو جریان متفاوت در تفسیر علم‌النفس ارسطو دانست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Soul Affection and Change in the Nature of Conceiver: An Aristotelian Problem, An Avicennaean Conjecture and a Sadraean Defense

نویسنده [English]

  • Mustafa Zali

Assistant Professor, University of Tehran

چکیده [English]

In Peripatetic Philosophy, soul is regarded as the capacity of perception and because of perception is a kind of alteration, the explanation of change in soul has an important place. In the fifth chapter from the second book of de anima, Aristotle says about some kind of alteration which demands the change in the nature of conceiver and so it is different from the natural alteration. This kind of alteration requires the perfection of soul’s nature in the course of intellection, so corresponds to the concept of substantial change and the unity of intellect and intelligible. But Avicenna has denied the possibility of this special kind change i.e. the change in the nature of intellect. Appealing to the concept of substantial movement and higher being of essence, a Sadraean solution to the Aristotelian soul affection has been proposed, which can explain the soul affection as a change in the nature of conceiver. Although due to two different conceptions of unity of intellect and intelligible, two solutions are possible to solve the ascription of perception to the nature of conceiver.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Soul
  • Aristotle
  • Avicenna
  • Mulla Sadra
  • Unity of intellect and intelligible
1-     ابن‌سینا (۱۳۷۵) النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
2-     ابن‌سینا (۱۳۷۶) الالهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
3-     ابن‌سینا (۱۳۸۳) المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران-دانشگاه مک‌گیل.
4-     ابن‌سینا (۱۴۰۵/الف) السماء الطبیعی من طبیعیات الشفاء، تصویر و مراجعه ابراهیم مدکور، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
5-     ابن‌سینا (۱۴۰۵/ب) المقولات من المنطق الشفاء، تصویر و مراجعه ابراهیم مدکور، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
6-      ابن‌سینا (1435) الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی و شرح الشرح لقطب الدین محمد بن محمد بن ابی جعفر الرازی، قم: نشرالبلاغه.
7-     جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۵) رحیق مختوم جلد ۱۷، قم: مرکز نشر اسراء
8-     جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۶) رحیق مختوم جلد ۲۰، قم: مرکز نشر اسراء
9-     حسن‌زاده آملی، حسن (۱۳۸۶) اتحاد عاقل به معقول، قم:‌ مؤسسه بوستان کتاب.
10- زالی، مصطفی (۱۳۹۷) ترکیب اتحادی ماده و صورت و مسأله اتحاد عاقل و معقول، فلسفه، ۴۶ (۱)، ۵۷-۷۷.
11- سبزواری، ملاهادی (۱۴۳۲) شرح المنظومه: الجزء الثانی، علق علیه آیت‌الله حسن‌زاده آملی، تقدیم و تحقیق مسعود طالبی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
12- صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (۱۹۸۱) الحکمه المتعالیه فى‌ الاسفار العقلیه الاربعه المجلد الثالث، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
13- صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (۱۳۸۲) الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سید مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
14- صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم، (۱۳۸۷) رساله فی اتحاد العاقل و المعقول، تصحیح تحقیق مقدمه دکتر بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا
15- طباطبائی، محمدحسین (۱۳۸۵)‌ نهایه‌الحکمه، تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
16-  عبودیت، عبدالرسول (۱۳۸۶) نظام حکمت صدرائی: جلد دوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
17- عبودیت، عبدالرسول (۱۳۹۱) نظام حکمت صدرائی: جلد سوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
18- عبودیت، عبدالرسول (۱۳۹۴) حکمت صدرائی به روایت علامه طباطبائی: مبحث جوهر (شرح نهایه‌الحکمه:‌ مرحله ششم)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
19- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۳) تعلیقه علی نهایهالحکمه، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
20- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۵) شرح الهیات شفاء: جلد چهارم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
21- مطهری، مرتضی (۱۳۶۸) مجموعه آثار: جلد ۵ (جلد اول از بخش فلسفه)، تهران: صدرا.
22- مطهری، مرتضی (۱۳۷۸) مجموعه آثار: جلد ۱۱ (حرکت در اسفار)، تهران: صدرا.
23- Adamson, Peter (2018) The simplicity of self-knowledge after Avicenna, Arabic Sciences and Philosophy, 28 (2): 257-277.
24- Bowin, John (2011) Aristotle on Various Types of Alteration in De Anima II 5. Phronesis, 56 (2): 138-161.
25- Bowin, John (2012) Aristotle on 'First Transitions' in De Anima II 5, Apeiron, 45 (3):262-282.
26- Burnyeat, M.F. (2002) De Anima II 5, Phronesis, 47(1): 28-90.
27- Carter, Jason W. (2019) Aristotle on Earlier Greek Psychology: The Science of Soul, Cambridge: Cambridge University Press.
28- Charlton, William (1992) Aristotle’s Physics: Books I and II (Translated and commented, with an introduction) Oxford:
Clarendon Press.
29- Heinaman, Robert (2007) Actuality, Potentiality and De Anima II.5, Phronesis, 52(2): 139-187.
30- Johansen, Thomas Kjeller (2012) The Powers of Aristotle's Soul, Oxford: Oxford University Press.
31- Polansky, Ronald (2007) Aristotle’s De Anima, Cambridge: Cambridge University Press.
32- Robinson, Howard M (1974) Prime Matter in Aristotle, Phronesis, 19 (2): 168–188.
33- Shields Christopher (2016) Aristotle, De Anima, translation with introduction and commentary, Oxford: Oxford University Press.