نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکدۀ الهیات و خانواده

چکیده

در میان برهان‌های خداشناسیِ ارائه­شده در فلسفه و کلام اسلامی «برهان صدّیقین» به سبب ویژگی‌های خاصّ خود جایگاهی منحصر به فرد دارد. این برهان که نخستین‌بار از سوی ابن‌سینا مطرح شد، با اقبال فیلسوفان و متکلّمان پیرو او مواجه شد و شماری از آنان کوشیدند تقریرهایی تازه از آن ارائه کنند. از جمله، خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍..ق.) در رسالۀ فصول تقریر تازه و مهمّی از برهان صدّیقین را مطرح کرد که به گواهی برخی از متکلّمان، ابداع وی به‌شمار می‌آید. تقریر تازۀ خواجه­نصیر از برهان صدّیقین و نیز تأثیرها و بازتاب‌های بعدی آن در مکتوبات فلسفی-کلامی تا کنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است و بدین‌سبب سهم قابل ملاحظۀ خواجه در تطوّر و تنوّع برهان صدّیقین در فلسفه و کلام اسلامی نادیده انگاشته شده. در پژوهش حاضر، پس از اشاره به تقریرهای متداول برهان صدّیقین در دورۀ محقق طوسی، از رهگذر مقایسۀ تقریر نوآورانۀ وی از برهان صدّیقین، با تقریرهای پیش­گفته، ابعاد ابتکاری تقریر خواجه نشان داده می‌شود. همچنین با تتبّع در نگاشته‌های کلامی امامیّه و اشاعره این نکته ثابت می‌شود که تقریر نوین خواجه با استقبال شایان توجه متکلّمان امامی و اشعری پس از وی روبرو شده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از آنان به بازگفت یا ارائۀ تقریرهایی مشابه آن پرداخته‌اند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī’s innovative version of proof of the truthful (Burhān-i ṣiddīqīn) and its reception in Islamic kalām

نویسنده [English]

  • Hamid Ataei Nazari

Assistant Professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Department of Theology and Family

چکیده [English]

Among the arguments for God's Existence in the Islamic philosophy and kalam, the proof of the truthful (Burhān-i ṣiddīqīn) has a unique position due to its merits. Invented by Avicenna (Ibn Sīnā), it soon received a noticeable reception from his followers who tried to present new versions of the proof. Among the post-Avicennian Imāmī theologians, Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (d. 672/1274) set forth an important, new version of the proof of the truthful in his theological treatise entitled Fūṣūl, which is known by some of later Imāmī theologians as an innovative version of the proof. The gist of his argument is that since contingent beings are not beings in themselves, nor can be by themselves the cause for something to exist, there must be a necessary existence among the beings of the universe. Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī’s innovative version of proof of the truthful and its effects on and reception by the later theological and philosophical works has not received much attention in the recent researches so far. Present article, discussing and analyzing al-Ṭūsī’s innovative version of the proof, points out that some of the Muslim theologians paid considerable attention to it and set out various versions of the proof in their writings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arguments for God's Existence
  • proof of the truthful (Burhān-i ṣiddīqīn)
  • Avicenna (Ibn Sīnā)
  • Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī
  • Twelver Shīʿism kalām
  • ابن أبی­جمهور الأحسائی، محمد ابن علی. (1434). مُجلی مرآه المُنجی. 5 ج، تحقیق و تصحیح: رضا یحیی­پور فارمَد، بیروت: جمعیّه ابن أبی­جمهور الأحسائی لإحیاء التراث.
  • ابن أبی­جمهور الأحسائی، محمد ابن علی. (1435). مسلک الأفهام فی علم الکلام. المطبوعه فی: رسائل کلامیّه و فلسفیّه، ج 1، تحقیق و تصحیح: رضا یحیی­پور فارمَد، بیروت: جمعیّه ابن أبی­جمهور الأحسائی لإحیاء التراث.
  • ابن أبی­جمهور الأحسائی، محمد ابن علی. (1437). التحفه الکلامیه. المطبوعه ضمن ملحقات رسائل کلامیّه و فلسفیّه، ج 1، تحقیق و تصحیح: رضا یحیی­پور فارمَد، بیروت: جمعیّه ابن أبی­جمهور الأحسائی لإحیاء التراث.
  • ابن أبی­جمهور الأحسائی، محمد ابن علی. (1437). مختصر التحفه الکلامیه. المطبوعه ضمن ملحقات رسائل کلامیّه و فلسفیّه، ج 1، تحقیق و تصحیح: رضا یحیی­پور فارمَد، بیروت: جمعیّه ابن أبی­جمهور الأحسائی لإحیاء التراث.
  • ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله. (1379). النجاه من الغرق فی بحر الضلالات. با ویرایش: محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
  • ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله. (1383). المبدأ و المعاد. به اهتمام: عبدالله نورانی، تهران: انتشارات مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، چاپ دوم.
  • ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله. (1387). الإشارات والتنبیهات. تحقیق: مجتبی زارعی، قم: بوستان کتاب قم، چاپ دوم.
  • الاسترآبادی، السیّد عبدالوهاب ابن علی. (1433). شرح الفصول النصیریّه. کربلاء: قسم الشؤون الفکریه والثقافیّه فی العتبه الحسینیّه المقدسه.
  • آملی، عزّالدّین ابن جعفر. (1377). رساله حَسَنیّه در بیان اعتقادات عقلیّه و ذکر عبادات شرعیّه نقلیّه. چاپ­شده در: پنج رسالۀ اعتقادی. به کوشش: محمدرضا انصاری قمی، ضمن: میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه حضرت آیت­الله­العظمی مرعشی نجفی.
  • تفتازانی، سعدالدین. (1409). شرح المقاصد. 5 ج، تحقیق: عبدالرحمن عمیره، قم: منشورات شریف رضی، چاپ اوّل.
  • جرجانی، ضیاء‌الدّین، (1375). رسالۀ اصول خمسه. چاپ­شده در: رسائل فارسی جرجانی، تصحیح و تحقیق: معصومه نورمحمدی، تهران: اهل قلم و دفتر نشر میراث مکتوب.
  • الجرجانی، میرسیّد شریف. (1419). شرح المواقف. 8 ج، تصحیح: محمود عمر الدمیاطی، بیروت: دارالکتب العلمیّه.
  • حکمت. نصرالله. حمید عطایی نظری. (1394). «تطوّر برهان صدّیقین در کلام فلسفی امامیّه از نصیر الدین طوسی تا نصیر الدین کاشی». دوفصلنامۀ فلسفی شناخت. شمارۀ 1/72؛ بهار و تابستان 1394، صص 51 _ 72.
  • الحلّی، الحسن ابن یوسف. (1413). کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد. تحقیق: حسن مکّی العاملی، بیروت: دارالصفوه.
  • الحلّی، الحسن ابن یوسف. (1422). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تصحیح: حسن حسن­زاده آملی، قم: مؤسّسه النشر الإسلامی، الطبعه التاسعه.
  • الحلّی، فخرالدین محمد ابن الحسن. (1438). تحصیل النجاه فی أصول الدّین. تحقیق: حامد فیّاضی، بابل: مرکز العلّامه الحلّی لإحیاء تراث حوزه الحله.
  • الحلّی، فخرالدین محمد ابن حسن. (1372). إرشاد المسترشدین. تحقیق: یعقوب جعفری، قم، مجلّۀ کلام اسلامی، سال دوم، (شمارۀ پنجم).
  • خواجگی شیرازی، محمد ابن احمد. (1375). النظامیّه فی مذهب الإمامیّه. تصحیح و تحقیق: علی اوجبی، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله و دفتر نشر میراث مکتوب.
  • خواجگی شیرازی، محمد ابن احمد. (1390). شرح فصول نصیریّه. تحقیق و تصحیح: خدیجه مقدّس­زاده، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • الرازی، فخرالدین. (1378). المُحَصَّل. تحقیق: حسین آتای، قم: منشورات شریف رضی.
  • الرازی، فخرالدین. (1433). مَعالِم أصول الدّین. اعتنی به: نِزار حَمّادی، الکویت: دار الضیاء.
  • السُّیُوری الحلّی، مِقداد ابن عبدالله. (1378). الأنوار الجلالیه فی شرح الفصول النصیریه. تحقیق: علی حاجی آبادی / عباس جلالی­نیا، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
  • السُیُوری الحلّی، مِقداد ابن عبدالله. (1429). اللوامع الإلهیّه فی المباحث الکلامیّه، حقّقه و علّق علیه: السیّد محمدعلی القاضی الطباطبائی‏، قم: مؤسسة بوستان کتاب، الطبعه الثالثه.
  • الشیرازی، صدرالدّین محمد ابن ابراهیم. (1393). شرح الهدایه. تصحیح، تحقیق و مقدّمه: مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  • طباطبائی، سیّد محمدحسین. (1375). اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 5، تهران: انتشارات صدرا.
  • الطُریحی، صفی‌الدین. (1428). مطارح النظر فی شرح الباب الحادی­عشر. قم: نشر باقیات و مکتبه فدک.
  • طوسی، نصیرالدین. (1335). فصول. به کوشش: محمد تقی دانش­پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • الطوسی، نصیرالدین. (1380). فصول العقائد. راجعه و نقّاه: شاکر العارف و حمید الخالصی، بغداد: مطبعه المعارف، الطبعه الثانیه.
  • الطوسی، نصیرالدین. (1407). تجرید الاعتقاد. تحقیق: محمدجواد الحسینی الجلالی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  • الطوسی، نصیرالدین. (1413). قواعد العقائد. تحقیق: علی حسن خازم، لبنان: دارالغربه.
  • العاملی، زین‌الدّین ابن علی. (1422). الاسطنبولیّه فی الواجبات العینیّه. المطبوعه فی: رسائل الشهید الثانی، ج 2، تحقیق: رضا مختاری، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  • الکفعمی، جمال‌الدین. (1430). معارج الأفهام. تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلّی، کربلاء: مکتبه و دار مخطوطات العتبه العبّاسیه المقدّسه.
  • لاهیجی، ملا عبدالرزاق فیّاض. (1372). سرمایۀ ایمان. تصحیح: صادق آملی لاریجانی، قم: انتشارت الزهرا.
  • اللاهیجی، ملاّعبدالرزاق فیّاض. (1429). شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام. ج 2، تحقیق: اکبر اسد علی­زاده، قم: مؤسسۀ امام صادق (ع).
  • ناشناس. (1437). الأنوار الجلیّه فی أصول المذهب الإمامیّه. المطبوعه ضمن: عقیده الشیعه، جمع و تحقیق و تقدیم: الشیخ محمدرضا الأنصاری القمی، قم: دار التفسیر.