نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم انسانی، حکمت معاصر

چکیده

برخی از اشکال‌هایی که اندیشمندان غربی به وجود ذهنی وارد کرده‌اند نزد فیلسوفان ما هنوز ناشناخته ‌است. برای نمونه، هوسرل با پیش‌کشیدن دشواره‌ی فرمول‌های پیچیده‌ی ریاضی مدعی است هیچ صورت ذهنی برای امور پیچیده، مثلاً برای «چند میلیون ضلعی»، وجود ندارد. گرچه تصور ذهنی امور پیچیده‌ به‌معنای عام خود برای اندیشمندان مسلمان مطرح نبوده‌، بعضی از آن‌ها گاه بحثی مشابه را پیش‌کشیده و گفته‌اند به چنین اموری علم اجمالی داریم. بر پایه‌ی مبادی شناخته‌شده‌ی فلسفه‌ی اسلامی، به‌ویژه فلسفه‌ی سینوی، نیز نخستین پاسخی که به‌ ذهن خطور می‌کند همین علم اجمالی است. ولی علم اجمالی و/یا بازسازی آن آیا می‌تواند پاسخ درخوری برای امور پیچیده‌ باشد؟ علم اجمالی، به‌ویژه در فلسفه‌ی سینوی، خود می‌تواند دو تفسیر مختلف داشته‌باشد: (1) علم بسیط بالفعل - که ناخودآگاه است؛ (2) علم بالقوه. نشان‌خواهیم‌داد ‌معنای (1) در نهایت پذیرفتنی نیست. از این‌رو مطلق علم ناخودآگاه را – پس از ریشه‌یابی در فلسفه‌ی اسلامی و برخی از فیلسوفان غربی هم‌چون لایب‌نیتس - با چند دلیل به‌چالش می‌کشیم. ولی معنای (2) فی‌نفسه پذیرفتنی است. پس با ریشه‌یابی (2) در آثار ابن‌سینا و شرح و تفسیر آن، نشان خواهیم داد ما گاهی چنین علم بالقوه‌ای داریم و اموری چون ملکه‌ی اجتهاد علمی را نیز با همین علم بالقوه می‌توان تحلیل کرد. بالاخره بررسی خواهیم کرد همین علم اجمالی بالقوه‌ی پذیرفتنی به‌طور خاص در مورد اشکال فرمول‌های پیچیده تا چه اندازه می‌تواند کارایی داشته‌باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Two Interpretations of the Synoptic Knowledge (al–‘Ilm al–Ijmālī) in Avicennian Philosophy and Its Ability in Resolving the Complicated Formulae Objection Refuting the Mental Existence

نویسنده [English]

  • Mahdi Assadi

Assistant Professor of Islamic Philosophy and Contemporary Wisdom, Institute for Humanities and Cultural Studies

چکیده [English]

Some objections to the mental existence that are proposed by the western philosophers are still unknown to Muslim philosophers. For example, Husserl’s complicated mathematical formulae objection says that no man can imagine e.g. polygons with several million sides. So, there is no mental existence for the complicated. Although imagining the complicated, in its general sense, in mind has not been argued as a philosophical problem by Muslim thinkers, sometimes some of them have proposed some similar issues and said that we are of the synoptic knowledge (al–‘ilm al–ijmālī) about them. The first resolution to suggest, on the basis of the well-known principles of Muslim Philosophy, especially of Avicennian Philosophy, too is the very synoptic knowledge. But, can the synoptic knowledge and/or its reconstruction be a worthy response to the complicated? The synoptic knowledge itself can be interpreted in two different ways: (1) actual uncompounded knowledge – that is unconscious; (2) potential knowledge. We will argue that (1) cannot be accepted eventually. Thus, we will refute unconscious knowledge absolutely – either unconscious knowledge of Muslim philosophers or that of such western philosophers as Leibniz – by means of several proofs. But (2) is acceptable by itself. So, we will show that such a knowledge sometimes can be found in us and also such things as the scientific art can be analyzed by means of the very potential knowledge. Finally, we will investigate the very acceptable potential synoptic knowledge how much can be applicable in the case of the complicated formulae objection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mental existence
  • complicated formulae
  • synoptic knowledge
  • potential knowledge
  • unconscious knowledge
  • ابن‌سینا. (1385). الهیات شفاء، تحقیق: حسن حسن زاده آملی. قم: بوستان کتاب قم.
  • –––––. (1371ق – 1952م). الشفاء، المنطق، 1 المدخل، تصدیر الدکتور طه حسین باشا، مراجعه الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الاساتذة، الأب قنواتی – محمود الخضیری – فؤاد الاهوانی. القاهره: نشر وزاره المعارف العمومیه.
  • –––––. (1378 ﻫ. – 1959م). الشفاء، المنطق، 2 المقولات، راجعه و قدم له: ابراهیم مدکور، بتحقیق الاساتذة: الأب قنواتی – محمود الخضیری – فؤاد الاهوانی – سعید زاید. القاهره: اداره نشر التراث العربی.
  • –––––. (1383 ﻫ. – 1964م). الشفاء، المنطق، 4 القیاس، راجعه و قدم له: ابراهیم مدکور، بتحقیق: سعید زاید. القاهره: الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه.
  • –––––. (1375 ﻫ.). الشفاء، المنطق، 5 البرهان، راجعه و قدم له: ابراهیم مدکور، تحقیق: ابوالعلاء العفیفی. القاهره: الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه.
  • –––––. (1385 ﻫ. ـ 1965م). الشفاء، المنطق، 6 جدل، راجعه و قدم له: ابراهیم مدکور، بتحقیق: احمد فؤاد الاهوانی. القاهرة: الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه.
  • –––––. (1371). المباحثات، تحقیق و تعلیق: محسن بیدارفر، الطبعة الاولی. قم: بیدارفر.
  • –––––. (1383– الف). الاشارات و التنبیهات مع شرح الطوسی. قم: البلاغه، الطبعه الاولی، الجز الاول.
  • –––––. (1383– ب). الاشارات و التنبیهات مع شرح الطوسی. قم: البلاغه، الطبعه الاولی، الجز الثانی.
  • –––––. (1400ق). رسائل. قم: انتشارات بیدارفر.
  • –––––. (1379 ﻫ. ش‏). النجاه من الغرق فى بحر الضلالات‏، مقدمه و تصحیح از محمد تقى دانش­پژوه‏. تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏، چاپ دوم.‏
  • –––––. (1404 ﻫ. ق –الف‏). الشفاء، الطبیعیات، 6 النفس، تصدیر و مراجعة ابراهیم مدکور، بتحقیق: چورچ قنواتی ـ سعید زاید. قم: منشورات مکتبه آیت­الله العظمی مرعشی نجفی‏.
  • –––––. (1404 ﻫ. ق – ب). التعلیقات‏، تحقیق: عبدالرحمن بدوى. ‏بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامى‏.
  • –––––. (1405 ﻫ. ق‏). الشفاء، الطبیعیات، 1 السماع ‏الطبیعى،، تصدیر و مراجعه ابراهیم مدکور، بتحقیق: سعید زاید. قم: منشورات مکتبه آیت­الله العظمی مرعشی نجفی.‏
  • –––––. (1315). دانشنامۀ علایی (منطق و فلسفه)، بتصحیح و تحشیه: احمد خراسانی. تهران: چاپخانۀ مرکزی تهران.
  • ابن‌عر‌بی، محى­الدین. (1410). رحمه من الرحمن فی تفسیر و إشارات القرآن (و علی هامشه ایجاز البیان فی الترجمه عن القرآن)، ج1. جمع و تألیف، محمود محمود غراب. دمشق: بی‌نا.
  • –––––. (بی‌تا)‏. الفتوحات المکیه، ج2. بیروت: دار صادر.
  • ابن‌کمونه، سعد بن منصور. (1387). شرح التلویحات اللوحیه و العرشیه، ج3. حققه و قدم له: نجف­قلی حبیبی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  • ابن‌متّویه. (1385). شرح [شارحی ناشناس بر] کتاب «التذکره فی احکام الجواهر و الاعراض». تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
  • الأبیاری، علی بن إسماعیل. (1434 ﻫ. – 2013 م). التحقیق والبیان فی شرح البرهان فی أصول الفقه، ج2. المحقق: د. علی بن عبدالرحمن بسام الجزائری. الکویت: دار الضیاء، الطبعه الأولى.
  • ارسطو. (1378). ارگانون، ترجمۀ: میرشمس­الدین ادیب‌سلطانی. تهران: نگاه.
  • انواری، سعید. (1398). «نقد و بررسی کاربردهای فلسفی قاعدۀ امتناع انطباع کبیر در صغیر»، تأملات فلسفی، سال نهم، شماره 22، صص120–

http://phm.znu.ac.ir/article_36298_399f6f8c6105add2c98f0143b4904f0c.pdf

  • البغدادى، ابو البرکات. ‏(1373). المعتبر فى الحکمه، ج2. اصفهان: دانشگاه اصفهان، چاپ دوم‏.
  • بلخی، ابوالقاسم (1439ﻫ – 2018م). کتاب المقالات ومعه عیون المسائل والجوابات، محقق: حسین خانصو، راجح کردی و عبدالحمید کردی. استانبول: Kuramer.
  • –––––. (1439ﻫ – 2017م). مقالات أبی‌القاسم البلخی، در: فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة، تألیف: أبی‌القاسم البلخی والقاضی عبدالجبار والحاکم الجشمی، حققها: فؤاد سید. بیروت: المعهد الألمانی للأبحاث الشرقیّه.
  • بهایی (شیخ) محمد بن حسین. (1423 ق–1381 ش). زبدة الأصول، تحقیق: فارس حسون کریم. قم: مرصاد.
  • جیلانى، عبداللّه. (1370). «الرساله المحیطه بتشکیکات فى القواعد المنطقیه»، باهتمام على شیخ­الاسلامى، در: منطق و مباحث الفاظ، تحقیق مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو. تهران: دانشگاه تهران، صص395–
  • حائری یزدی، مهدی. (1391). شرح اصول کافی: کتاب عقل و جهل؛ کتاب توحید، تقریر پرویز پویان به‌ کوشش: مرتضی پویان. تهران: حکمت.
  • حسن‌زاده آملی، حسن. (1362). دروس معرفت نفس، ج3. تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى.
  • خوانساری، حسین. (1378). الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، تحقیق: حامد ناجی اصفهانی. قم: دبیرخانۀ کنگرۀ آقاحسین خوانساری، چاپ اول.
  • خیرآبادی، عبدالحق. (1283). حاشیة مولوی عبد الحق خیرآبادی على لواء الهدى. کانپور: مطبع نظامی.
  • رازی، فخرالدین. (1411). المباحث المشرقیه فى علم الالهیات و الطبیعیات، ج2‏. قم: انتشارات بیدار، چاپ دوم.
  • راسل، برتراند. (1357)؛ تحلیل ذهن، ترجمۀ منوچهر بزرگمهر. تهران: خوارزمی، چاپ دوم.
  • سهروردی، شهاب‌الدین. (1372). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1. تصحیح و مقدمه هانرى کربن و سیدحسین نصر و نجف­قلى حبیبى. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ دوم.
  • –––––. (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج4. تصحیح و تحشیه و مقدمه نجف­قلى حبیبى. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، چاپ سوم.
  • السید المرتضى الشریف، أبى‌القاسم. (1998). أمالی المرتضى. قاهره.
  • شاکری، محمدتقی. (1397). «چگونگـی آگاهـی از معدومـات از منظر فلسفة اسلامـی و فلسفة هوسـرل». تأملات فلسفی، سال هشتم، شمارۀ 21، صص 90–

http://phm.znu.ac.ir/article_34351_60fe7bca14ae10f531dc58a89db02e20.pdf

  • الشهرزورى، شمس‌الدین. (1383). رسائل الشجره الالهیه فى علوم الحقایق الربانیه، مقدمه و تصحیح و تحقیق از دکتر نجف­قلى حبیبى‏. تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفۀ ایران، چاپ اول.
  • شیرازی، صدرالدّین محمّد بن ابراهیم. (بی‌تا). الحاشیه على الهیات الشفاء. قم: انتشارات بیدار.
  • –––––. (1981‏–الف). الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج3. بیروت: دار احیاء التراث‏، چاپ سوم.
  • –––––. (1981‏–ج). الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج4. بیروت: دار احیاء التراث‏، چاپ سوم‏.
  • –––––. (1981‏–ﻫ.). الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج8. بیروت: دار احیاء التراث‏، چاپ سوم.
  • –––––. (1981‏–و). الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج9. بیروت: دار احیاء التراث‏، چاپ سوم.
  • طوسى، ابوجعفر. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن‏، ج2. بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی.
  • غزالی، أبوحامد. (1413ﻫ. – 1993م). المستصفى فی علم الاصول، مصححه محمد عبدالسلام عبدالشافی. بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولى.
  • مازندرانی، محمدصالح. (1342ش – 1382ق). شرح اصول الکافى، ج9. تهران: المکتبه الاسلامیه للنشر و التوزیع.
  • مطهری، مرتضی. (1382–الف). مجموعۀ آثار، ج7. قم: صدرا.
  • –––––. (1382–ب). مجموعۀ آثار، ج8. قم: صدرا.
  • نراقى، مهدى. ‏(1380). شرح الالهیات من کتاب الشفاء، ج1. مصحح حامد ناجی اصفهانی. قم: کنگرۀ بزرگداشت محققان نراقى، چاپ اول.
  • هوسرل، ادموند. (1381). تأملات دکارتی: مقدمه‌ای بر پدیده‌شناسی، مترجم: عبدالکریم رشیدیان. تهران: نشر نی، چاپ اول.
  • Husserl, Edmund (1999) “Intentional Objects”, In: Rollinger, 1999, pp. 251–284
  • –––––––––––––– (1994) “Intentional Objects”, In: Husserl, 1994, Husserliana, Vol. 5, Translated by Dallas Willard, pp. 345–387
  • –––––––––––––– (1894), “Intentionale Gegenstände”, In: Husserl, 1979, pp. 303–348.
  • –––––––––––––– (1979), Husserliana 22: Aufsätze und Rezensionen (1890–1910), Edited by Bernhard Rang, The Hague: Martinus Nijhoff Publishers.
  • –––––––––––––– (1994) Husserliana, Vol. 5, Edmund Husserl–Early Writings in the Philosophy of Logic and Mathematics, Editor: Rudolf Bernet, Netherlands, Springer Science+Business Media Dordrecht.
  • Leibniz, Gottfried Wilhelm (1996) New Essays in Human Understanding (Cambridge Texts in the History of Philosophy), Translated and Edited by Peter Remnant and Jonathan Bennett, Cambridge University Press.
  • –––––––––––––– (1896) New Essays Concerning Human Understanding, Translated by A. G. Langley, Macmillan.
  • Northridge, W L (2013) Modern Theories of the Unconscious, Routledge
  • Plotinus (2018) The Enneads, Edited by Lloyd P. Gerson, Translated by George Boys–Stones, John M. Dillon, Lloyd P. Gerson, R.A.H. King, Andrew Smith & James Wilberding, Cambridge: Cambridge University Press.
  • Rollinger, Robin D. (1999) Husserl’s Position in the School of Brentano, Netherlands, Springer Science+Business Media Dordrecht.
  • Russell, Bertrand (1921) The Analysis of Mind, London: George Allen & Unwin Ltd.